Piastowie kujawscy – linia dynastii Piastów, panująca na Kujawach i ziemi łęczyckiej, wywodząca się od Kazimierza II Sprawiedliwego, wygasła na Władysławie III Białym (zm. 1388 r.).
Pierwszym księciem kujawskim był dopiero Kazimierz I kujawski, który został władcą Kujaw w 1233 r. Od niego wywodzą się wszyscy książęta przynależący do kujawskiej gałęzi Piastów, w tym późniejsi władcy Polski – Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki.
Orzeł Kazimierza Wielkiego
Kazimierz I (ur. ok. 1211 r., zm. 14 XII 1267 r.) – książę kujawski od 1233 r., w wielkopolskim Lądzie w latach 1239-1261, w Wyszogrodzie od 1242 r., książę sieradzki w latach 1247-1261, książę łęczycki od 1247 r., książę dobrzyński 1248 r. Był drugim pod względem starszeństwa synem Konrada I mazowieckiego i Agafii, księżniczki ruskiej z rodu Rurykowiczów, córki księcia wołyńskiego Światosława. Księstwo – Kujawy (sensu stricto bez ziemi dobrzyńskiej i sieradzko-łęczyckiej) Kazimierz otrzymał jeszcze za życia ojca w 1233 r. W 1239 r. księstwo Kazimierza zostało powiększone o wydzieloną z Wielkopolski kasztelanię lądzką otrzymaną z tytułu posagu swojej drugiej żony, Konstancji. W latach następnych aktywnie wspierał awanturniczą politykę ojca, co w 1242 r. przyniosło mu zdobyty na książętach gdańskich Wyszogród (obecnie część Bydgoszczy).
Po śmierci ojca, 31 VIII 1247 r., na mocy pozostawianego testamentu większość dzierżonego jeszcze obszaru – księstwo sieradzko-łęczyckie oddał najmłodszemu synowi Siemowitowi I (Mazowsze Czerskie przypadło najstarszemu Bolesławowi od 1233 r. księciu płockiemu). Z zaistniałego wówczas podziału nie był zadowolony Kazimierz i korzystając z zaskoczenia jeszcze w 1247 r. zaatakował braci, usuwając ostatecznie Siemowita z jego dziedzictwa. Najmłodszy Konradowic znalazł się więc na łasce Bolesława.
Do kolejnej zmiany sytuacji geopolitycznej w tej części Polski doszło w 1248 r., kiedy bezpotomnie zmarł Bolesław mazowiecki zostawiając całość swojego księstwa Siemowitowi. Również tym razem Kazimierz, korzystając z zamieszania obecnego zawsze przy przejmowaniu władzy, wydarł mu ziemię dobrzyńską.
Polityka chrystianizacji sprawowana przez księcia spotkała się z oporem sprowadzonych w 1226 r. przez Konrada mazowieckiego Krzyżaków. Pomysł ten spodobał się jednak Stolicy Apostolskiej, co doprowadziło nawet w 1254 r. do rzucenia klątwy przez legata papieskiego na zakon za notoryczne łamanie zawartego w celu porozumienia rozejmu. Sprawy nie udało się doprowadzić do końca, głównie z powodu z zaangażowania Kazimierza na innych odcinkach granicy. W celu zaś zabezpieczenia północnych rubieży swojego państwa sprowadził do księstwa templariuszy, których osiedlił w Łukowie. Do unormowania stosunków z Krzyżakami doszło jednak dopiero w 1263 r., kiedy zawarto ugodę.
W 1258 r. książę wielkopolski Bolesław Pobożny, sprzymierzony z księciem zachodniopomorskim Warcisławem zaatakował Kujawy, domagając się zwrotu bezprawnie przekazanej jego zdaniem przez Henryka II Pobożnego Kazimierzowi kasztelani lądzkiej. Wyprawa zakończyła się tylko częściowym sukcesem, wobec czego w roku następnym książę wielkopolski zorganizował szeroką koalicję książąt mającą na celu wymuszenie na Kazimierzu ustępstw. W skład utworzonego antykujawskiego przemierza weszli dodatkowo książę krakowski Bolesław V Wstydliwy, książę mazowiecki Siemowit, oraz książę Roman, syn Daniela halickiego. Wspólna wyprawa koalicjantów zakończyła się pełnym zwycięstwem. W dn. 29 XI 1259 r. Kazimierz został zmuszony prosić o pokój, obiecując oddanie Bolesławowi Pobożnemu spornej kasztelani. Realizacja zawartej umowy napotkała jednak spore trudności wobec czego w 1261 r. doszło do ponownej wyprawy sprzymierzonych przeciwko księciu kujawskiemu. Korzystając z tego zamieszania, upomniał się o swoją własną dzielnicę najstarszy syn Kazimierza, Leszek Czarny, zagrożony groźbą wydziedziczenia na skutek knowań macochy księcia, Eufrozyny opolskiej. Tak więc ostatecznie Kazimierz w 1261 r. musiał nie tylko zrezygnować z utraconej w toku wyniszczającej księstwo wojny w latach 1258-1261 kasztelani lądzkiej, ale został zmuszony wydzielić również synowi księstwo sieradzkie.
Kazimierz I kujawski zmarł 14 XII 1267 r. i pochowany został w katedrze włocławskiej. Kazimierz był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Jadwiga, prawdopodobnie córka księcia wielkopolskiego Władysława Odonica. Małżeństwo to było bezdzietne. Drugą żoną była córka księcia śląskiego Henryka II Pobożnego, Konstancja. Z nią miał dwóch synów Leszka Czarnego i Siemomysła. Trzecie małżeństwo zawarł z księżniczką opolską Eufrozyną. Z tego związku miał trzech synów: Władysława Łokietka, Kazimierza II i Siemowita, oraz córkę Eufemię.
______________________________________________________________________________
Władysław I Łokietek (ur. między III 1260 r. a 19 I 1261 r., zm. 2 III 1333 r. w Krakowie). Był księciem na Kujawach brzeskich i Dobrzyniu 1267-1275. Razem z braćmi sprawował udzielne rządy w latach 1275-1288, książę brzeski i sieradzki 1288-1300, książę sandomierski 1289-1292, 1292-1300 lennik Wacława II, regent w księstwie dobrzyńskim 1293-1295, książę łęczycki 1294-1300, książę wielkopolski i pomorski 1296-1300. Był na wygnaniu w latach 1300-1304, od 1304 w Wiślicy, od 1305 ponownie w Sandomierzu, Sieradzu, Łęczycy i Brześciu Kuj., od 1306 w Krakowie. Pełnił zwierzchnictwo nad księstwami inowrocławskim i dobrzyńskim, 1306-1308/9 na Pomorzu, od 1314 w Wielkopolsce. Na króla Polski koronowany 20 I 1320 r. Od 1327 r. zamienił Sieradz i Łęczycę na Inowrocław i Dobrzyń, a w 1329 r. utracił ziemię dobrzyńską i w 1332 r. Kujawy.
Był trzecim pod względem starszeństwa synem Kazimierza I kujawskiego. Imię otrzymał po swoim wuju, bracie matki, księciu opolskim Władysławie. Podobnie jak większość Piastów w tym okresie używał również formy zdrobniałej imienia (Włodek) obok formy uroczystej (Włodzisław). We współczesnych źródłach występuje z przydomkiem Łokietek.
Jeszcze przed koronacją na króla Łokietek stoczył pod Siewierzem zwycięską bitwę (1289 r.) z wojskami Henryka IV Probusa o Kraków. Łokietkowi udało się zająć miasto mimo oporów mieszczan. Po śmierci Probusa, Łokietek po raz drugi spróbował szczęścia w walce o miasto. Tym razem stoczył walkę z Przemysłem II i ją wygrał, lecz już wkrótce, musiał ratować się ucieczką przed zbliżającymi się wojskami Wacława II czeskiego. Po opuszczeniu miasta, Władysław udał się do Sandomierza.
W 1292 r. był zmuszony złożyć mu hołd lenny z Małopolski i wycofać się do własnych ziem w Wielkopolsce. Łokietek od Henryka III otrzymał centralna i wschodnią Wielkopolskę oraz główne miasta – Gniezno, Kalisz, Poznań i Pomorze Gdańskie. W tym czasie Łokietek nie umiał sprawnie kierować swoją ziemią. Miał wiele trudności ze sprawowaniem władzy. W jego ziemiach panowała anarchia, łupiestwo i bałagan. Z tego powodu został przez biskupa Zarębę obrzucony klątwą za brak ochrony przed łupiestwem.
W 1298 r. wybuchł bunt w Wielkopolsce. A rok po tym wydarzeniu Łokietek złożył hołd lenny ze wszystkich swoich ziem Wacławowi II i opuścił Polskę, udając się do Rzymu gdzie spotkał się z papieżem Bonifacym. Ten nie uznał koronacji Wacława II na króla polski. Tam też Łokietek odbył pokutę za swe winy i lubieżne czyny swoich wojsk podczas wojny. Jednak głównym sukcesem pobytu w Rzymie to zupełny odpust papieski. W 1302 r. Łokietek przybył do Polski z celem zdobycia Sandomierza. Mimo swych chęci i starań nie udało mu się osiągnąć celu i znów musiał ratować się ucieczką, tym razem do Wiednia. Po wyjeździe z kraju starał się o kontakt z Węgrami, aby ci udzielili mu pomocy. Węgrzy przystali na prośby Władysława. Ten wraz z oddziałami zbrojnymi Węgrów opanował Wiślicę i Sandomierz. Dzięki temu manewrowi znalazł się na tyłach ziem Wacława II w Polsce. W tym też czasie możni wraz z duchowieństwem i narodem zwrócili się ku Łokietkowi, co przyczyniło się, że zrozumiał sens i strukturę rządzenia dużym państwem. Do sprawowania rządów w kraju musiał posiadać poparcie wśród całości społeczeństwa. Zmienił także swoje cechy osobowości. Klęski sprzed paru lat nauczyły go pokory i cierpliwości. Zrozumiał, że brak inicjatywy przeciwdziałającej panującemu złu, może ponownie zaprzepaścić jego cele. Z brakiem litości zwalczał grabieże, sprzeciwy i brak poszanowania wobec siebie i prawa.
W 1305 r. zmarł, z niewyjaśnionych przyczyn Wacław II. Sprzymierzeńcy Przemyślidów oczekiwali teraz na przyjazd z Czech jego syna Wacława III. W tym czasie Jan Muskata, Niemiec, biskup krakowski i wielki zwolennik Przemyślidów, dokonał ze swoim oddziałem napaści na żołnierzy Łokietka, jakby w przewidywaniu, że będzie ubiegać się o tron. Łokietek schronił się wówczas w podkrakowskich grotach koło Smardzewa. Tu okoliczna ludność dostarczała mu żywność.
Po uwolnieniu Łokietek zajął Małopolskę bez trudu. Wójt Albert wpuścił go do Krakowa. Wielkie usługi oddał Łokietkowi wielkopolski magnat – Wincenty z Szamotuł. Objeździł on znaczniejsze rody i przysporzył sprzymierzeńców przyszłemu królowi. W podzięce Łokietek ustanowił go wielkorządcą w Wielkopolsce.
W 1308 r., za sprawą umowy z Przemyślidami, Brandenburczycy dokonali ataku na Pomorze Gdańskie, które pozostało pod ich władztwem przez 150 lat. Kiedy Brandenburgia pustoszyła Pomorze, Łokietek zajmował się ekspansją na Ruś Halicką. W tym czasie zakon krzyżacki nie toczył jeszcze otwartych walk z Polską, chętnie pożyczał pieniądze pod zastaw ziem. W 1321 r. odbył się sąd apostolski we Wrocławiu, któremu przewodniczyli przedstawiciele papieża. Rozkazano Krzyżakom zwrócić Gdańsk, ale ci nie oddali go Polsce i nie zapłacili zasądzonego odszkodowania.
Jednocześnie biskup krakowski, Jan Muskata, szkodził Łokietkowi i ciągle oczekiwał na powrót czeskich królów na polski tron. Za jego sprawą, pod nieobecności Łokietka w Krakowie, wójt otworzył bramy miasta dla Jana Luksemburskiego – pretensję do tronu po Wacławie II. W mieście zapanował całkowity bunt, do którego dołączyli się także mieszczanie. W międzyczasie nadciągnął Łokietek i rycerstwo małopolskie natychmiast przyłączyło się do niego. Łokietek surowo ukarał mieszczan. Cofnięto miastu wiele przywilejów. Szczególnie karano Niemców.
Władysław Łokietek w 1314 r. wyprał synów Henryka głogowskiego. Dzięki temu przedsięwzięciu udało mu się scalić Wielkopolskę. W 1318 r., na wiecu możnych w Sulejowie, postanowiono restytuować królestwo. Papież, Jan XXII, zgodził się na koronację Łokietka pod warunkam podległości władzy papieskiej i płacenia Świętopietrza oraz walki z herezjami. Na wiecu ustalono petycję do papieża i zawiadomienie o przyjęciu warunków.
W dn. 20 I 1320 r. odbyła się uroczysta koronacja Władysława Łokietka w Krakowie. Obrzędu dokonał arcybiskup gnieźnieński, Janisław. Pierwsza korona, której właścicielem był Bolesław Chrobry zginęła. Została wywieziona w 1303 r. do Pragi na koronację Reiczki, drugiej żony Wacława II. Nową koronę dla króla ufundowali i wykonali krakowscy złotnicy. Łokietkowi w umacnianiu władzy królewskiej wielce pomógł Wincenty z Szamotuł.
Dnia 27 IX 1331 r. miała miejsce potyczka wojsk Łokietka z oddziałami krzyżackimi pod Płowcami na Kujawach. Nie miała ona większego znaczenia strategicznego, Polska nie odniosła zysków, ale też nie dała się pokonać. Było to pierwsze polskie zwycięstwo nad Krzyżakami, dotychczas uważali się oni za niezwyciężalnych. Oddział krzyżacki wspomagany był przez Jana Luksemburskiego. Z zakonem współdziałali także książęta mazowieccy, narażając się w ten sposób na najazdy Litwinów gdyż, Krzyżacy walczyli z pogańską Litwą.
W rok później Łokietek zawarł rozejm z Krzyżakami. Krzyżacy wówczas zagarnęli Kujawy i ziemię dobrzyńską. Później mieli stawić się na sąd pod przewodnictwem Czech i Węgier, ale nie zdążyli. Łokietek zmarł 2 III 1333 r. w Krakowie, a rozejm został przesunięty do 15 V 1334 r. i później do 24 VI 1335 r. Po jego śmierci Polska Łokietka składała się z ziemi krakowskiej i sandomierskiej oraz Wielkopolski. Pomorze Gdańskie pozostało w rękach Krzyżaków. Kujawy zostały przyłączone do Zakonu w 1332 r. Mazowsze tworzyło odrębne księstwo pod panowaniem książąt mazowieckich. Pomorze Zachodnie stało się lennem Brandenburgii. Część książąt na Śląsku poparło Łokietka i chciało złączyć swoje tereny z Polską. Łokietek zaniedbał sprawy Śląska. Działał tu Jan Luksemburski. W 1327 r. część książąt śląskich złożyła mu hołd lenny. Po śmierci poszczególnych książąt ziemie przechodziły na własność Czech. Jednak wielką zasługą Łokietka było przywrócenie godności królestwa, scalenie części polskich ziem oraz zakończenie sporów dynastycznych. Polska odzyskała nazwę i występowała jako jedno państwo.
Władysław Łokietek zmarł 2 III 1333 r. i został pochowany w katedrze wawelskiej w Krakowie.
Z małżeństwa z Jadwigą kaliską pochodziło zapewne sześcioro znanych dzieci: Kunegunda, żona Bernarda, księcia świdnickiego, a następnie Rudolfa, księcia saskiego na Wittenberdze i elektora saskiego; Stefan; Władysław; Elżbieta, żona Karola I Roberta, króla węgierskiego, Kazimierz III Wielki, król Polski; Jadwiga, starał się o jej rękę Otto Wesoły, książę austriacki.
Kazimierz III Wielki, urodził się w Kowalu na zamku 30 IV 1310 r., w czasie podróży z Kruszwicy do Krakowa księżnej Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego, księcia kaliskiego. Jan Długosz (1415–1480) w „Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego” pisze: „Dnia 30 kwietnia 1310 r. w mieście Kowala na ziemi kujawskiej, księżna Jadwiga żona Władysława Łokietka powiła syna Kazimierza, którego urodzenie i kolebkę osądziłem za godne osobnej wzmianki”. Podobna informacja zamieszczona jestw „Kronikach polskich” autorstwa pisarza i historyka Marcina Bielskiego (1495–1575) „Urodził się syn Łokietkowi z żony Jadwigi w miasteczku Kowale na Kujawach, któremu dano na imię Kazimierz, a to lata pańskiego 1310”. Był najmłodszym synem księcia Władysława Łokietka, późniejszego króla Polski. Dwaj bracia Kazimierza zmarli w dzieciństwie – Stefan w 1306 r. Władysław w 1312 r. Miał też trzy siostry: Kunegundę (księżnę świdnicką, zm. w 1331), Elżbietę (królową Węgier, zm. w 1380) i Jadwigę (zm. po 1320). W wieku dziesięciu lat Kazimierz był świadkiem podniosłych uroczystości – koronacji Władysława Łokietka na króla Polski w katedrze krakowskiej (20 I 1320) oraz ślubu siostry Elżbiety z królem Węgier Karolem Robertem z dynastii andegaweńskiej.
Władysław Łokietek stopniowo wprowadzał syna w sprawy państwowe. W 1329 r. Kazimierz towarzyszył ojcu w wyprawie na ziemię chełmińską przeciwko Krzyżakom. Na przełomie 1329/1330 r. przebywał na dworze węgierskim. W 1331 r. został namiestnikiem w Wielkopolsce, ziemi sieradzkiej i na Kujawach. W bitwie pod Płowcami nie brał udziału. Prawdopodobnie opuścił pole bitwy na osobiste polecenie ojca, który obawiał się o bezpieczeństwo jedynego sukcesora tronu. Rok później brał udział w walkach z książętami głogowskimi o odzyskanie południowej Wielkopolski. Zdobył wówczas Kościan. Po śmierci ojca został koronowany na króla Polski w Krakowie, przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, 25 IV 1333 r.
U progu panowania Kazimierza Wielkiego sytuacja międzynarodowa Polski znacznie się skomplikowała. Królestwo Polski składało się z dwóch odrębnych dzielnic: Małopolski, której zagrażał król Czech, używający tytułu króla Polski oraz z Wielkopolski, której zagrażał zakon krzyżacki, posiadający w swych rękach od 1332 r. Kujawy. Książęta śląscy i mazowieccy także uznawali zwierzchność króla czeskiego. Na wsparcie Kazimierz mógł liczyć jedynie od Węgrów i papiestwa. Interwencja papieża Jana XXII w. u wielkiego mistrza spowodowała przedłużenie rozejmu polsko-krzyżackiego do 1336 r.
W 1335 r. Kazimierz zawarł roczny rozejm z królem czeskim Janem Luksemburskim. W sierpniu tegoż roku doszło do zawarcia układu polsko-czeskiego w Trenczynie, w którym J. Luksemburski godził się zrezygnować pretensji do korony polskiej, a Kazimierz miał zrezygnować z roszczeń do zwierzchności nad zhołdowanymi przez władcę czeskiego księstwami śląskimi.
Do ostatecznego rozstrzygnięcia doszło w stolicy Węgier, Wyszehradzie, gdzie 1 XI 1335 r. spotkali się władcy Węgier, Czech i Polski. Na spotkanie to zaproszono delegację zakonu krzyżackiego. Po 26 dniach obrad zapadł wyrok niezbyt korzystny dla Polski. Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską przyznano Krzyżakom jako „wieczystą jałmużnę”, Polska miała odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską. Ponadto Jan Luksemburski, za cenę 20 tys. kop groszy praskich, zrezygnował z pretensji do Korony Polskiej, które Kazimierz miał wypłacić królowi Czech.
W 1339 r. odbył się tzw. drugi zjazd w Wyszehradzie. Wyroku w sprawie Pomorza Gdańskiego Kazimierz Wielki nie ratyfikował. Na zjeździe tym obecny był książę halicki i włodzimierski Jerzy II (Bolesław Trojdenowicz). Uznał on, że na wypadek bezpotomnej śmierci, sukcesorem tronu w jego księstwie zostanie Kazimierz Wielki. Polski władca był już wtedy wdowcem i nie miał syna (żona Aldona zmarła w 1339). Licząc na poparcie przeciwko Krzyżakom i w sprawie Rusi, zawarł układ za szwagrem, królem Węgier, na mocy którego Karol Robert i jego synowie mieli prawo dziedziczenia tronu polskiego w razie gdyby Kazimierz Wielki nie zostawił męskiego potomka.
W sporze z Krzyżakami Kazimierz Wielki zwrócił się do papieża Benedykta XII o wyznaczenie sędziów do przeprowadzenia kolejnego procesu przeciwko Zakonowi. Rozpoczął się on na neutralnym Mazowszu w Warszawie 4 II 1339 r. Przesłuchano 126 świadków. Wyrok zapadł 15 IX 1339 r. Krzyżaków uznano winnymi i zobowiązano do oddania Polsce Pomorza Gdańskiego, Kujaw, ziemi dobrzyńskiej, chełmińskiej i michałowskiej oraz zapłacenia odszkodowania w wysokości 194 500 grzywien. Krzyżacy w wyniku apelacji doprowadzili do niezatwierdzenia wyroku w 1341 r. W tej sprawie królowi nie udało się zawrzeć przymierza polsko-czeskiego przeciwko Krzyżakom.
W wyniku zamordowania księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II w kwietniu 1340 r., w myśl układu w Wyszehradzie Kazimierz wyprawił się na Lwów, tam zawładnął miastem i skarbami książąt ruskich.
Kazimierz Wielki zajmując kilka przygranicznych miast śląskich, szykował się do wojny z Czechami. Spowodowało to zmianę jego polityki w sprawie Śląska. W tej sytuacji musiał ostatecznie porozumieć się z Krzyżakami. 8 VII 1343 r. podpisano w Kaliszu „Pokój wieczysty”. Krzyżacy zatrzymali Pomorze Gdańskie jako „wieczystą jałmużnę” z rąk króla polskiego, a oddali Kujawy i ziemię dobrzyńską. Król miał prawo używania tytułu Pana i dziedzica Pomorza.
W 1343 r. wydał swoją córkę Elżbietę za mąż za Bogusława V, księcia wołogosko-słupskiego, zawierając z nim równocześnie sojusz o charakterze antykrzyżackim. Podczas wojny polsko-czeskiej o Śląsk w 1345 r. Kazimierza Wielkiego wspomagał książę świdnicki. Wojna nie została rozstrzygnięta, zakończono ją 22 XI 1345 r. pokojem w Namysłowie, na mocy którego król zrezygnował ze Śląska na rzecz Czech, z wyjątkiem księstwa świdnicko-jaworskiego. Niepowodzenia na Śląsku popchnęły Kazimierza Wielkiego do walk o umocnienie wpływów na Rusi. Od 1346 r. zaczął używać tytułu Pana i dziedzica Rusi.
Podczas toczących się w latach 1349–1352 ciągłych walk króla z Litwinami, Tatarami i bojarami ruskimi, ostatecznie przy węgierskiej pomocy, udało się Kazimierzowi opanować duże obszary Rusi halicko-włodzimierskiej.
W 1356 r. na zjeździe w Pradze Kazimierz Wielki uzyskał od króla czeskiego zrzeczenie się lenna płockiego na Mazowszu, a w zamian zrezygnował z sukcesji świdnickiej. Losy Rusi zostały ostatecznie przesądzone w 1366 r., kiedy w wyprawie wojennej Kazimierz Wielki włączył do Polski ziemię bełską, chełmską, Włodzimierz i Podole. Rok później powstało arcybiskupstwo halickie we Lwowie.
W 1370 r. rozpoczął przygotowania do wojny z Czechami o odzyskanie Śląska. Niestety, będąc na polowaniu w Puszczy Niepołomickiej uległ wypadkowi. Dowieziony do Krakowa zdołał jeszcze rozporządzić swym skarbem. Dodatkowo zapisał Kaźkowi ziemię dobrzyńską, Kruszwicę i Wałcz.
Kazimierz Wielki odziedziczył po ojcu państwo złączone bardziej tradycją polskiej państwowości niż realnie. Wielkopolska i Małopolska, dwie podstawowe dzielnice rozdzielone były ziemiami łęczycką i sieradzką, w których panowali książęta kujawscy zależni od króla. W miarę jak rody tych książąt wymierały, ziemie te stawały się integralną częścią Królestwa Polskiego. Kazimierz Wielki stanął przed ważnym zadaniem jednoczenia terytoriów i centralizacji władzy. Dążenia te pokrywały się z potrzebami wszystkich warstw społecznych, także chłopów. Długosz pisze, że dworzanie nazywali często Kazimierza Wielkiego Królem chłopów. Władca starał się gwarantować spokój wewnętrzny, przeciwstawiał się anarchii i samowoli feudalnej. Stanowiło to podstawę spokojnej działalności gospodarczej.
W ramach centralizacji państwa umacniał sieć starostw będących namiestnictwami królewskimi. Spotykało się to z opozycją starych rodów, które do tego czasu dziedzicznie sprawowały władzę, zwłaszcza na terenie Wielkopolski. Ważnym dziełem, które wieńczyło budowę wewnętrznej spoistości państwa, była kodyfikacja prawa. Statuty Kazimierza Wielkiego wydane zostały w latach 1346–1360 oddzielnie dla Wielkopolski „Statuty Piotrkowskie” i dla Małopolski „Statuty Wiślickie”. Regulacje prawne dotyczyły poszczególnych dziedzin życia i grup zawodowych. Porządkowały kwestie służby wojskowej.
Ostatecznie utrwalały podział stanowy społeczeństwa. Za panowania Kazimierza Wielkiego Polska stała się klasyczną monarchia stanową. Król miał niezwykle silną władzę, był ostatnim władcą absolutnym w Polsce. W miarę wewnętrznej stabilizacji państwa następowało ożywienie gospodarcze, rozwój handlu. Wzmogło się osadnictwo (powstało ponad 500 nowych wsi). Wzrost produkcji rolnej pozwalał na rozwój miast, ich liczba wzrosła niemal dwukrotnie, sięgając blisko 200. Miasta lokowano na prawie niemieckim, obdarowując je samorządem. Za jego panowania terytorium państwa zwiększyło się ze 106 tys. km2 w 1333 r. do 270 tys. km2 w momencie śmierci monarchy.
Szczególny wysiłek króla skierowany był na zorganizowanie dobrej obrony kraju. Własnym kosztem zbudował ponad 50 zamków, 27 miast otoczonych zostało murami obronnymi. Rozbudowany Wawel stał się godną siedzibą wielkiego władcy. W miastach powstały wspaniałe fundacje kościelne króla. Skarb państwa zasilany był z podatków coraz bardziej zamożnego społeczeństwa, a także z dóbr ziemskich będących własnością króla (domeny). Kazimierz Wielki był także właścicielem wszystkich kopalń, które wydatnie wzbogacały skarb państwa. Do sprawnego funkcjonowania państwa zaangażował wykształconych urzędników, głównie prawników. Otaczając się uczonymi, dostojnikami państwowymi, utworzył radę królewską, która zajmowała się całokształtem polityki ówczesnego państwa.
W 1363 r. Kazimierz Wielki zwrócił się do papieża z prośbą o zgodę na utworzenie „Studium Generale” za wszystkimi wydziałami, czyli uniwersytetu. W rok później, w maju 1364 r., król wydał dokument fundacyjny Akademii Krakowskiej. Z początku uczelnia liczyła 8 katedr prawa, 2 medycyny i jedną tzw. szkół wyzwolonych. Nie posiadała wydziałów teologii i filozofii, odpowiadała jednak ówczesnym potrzebom państwa.
Doprowadził do usprawnienia handlu, który był głównie domeną mieszczan. Przeprowadził reformę skarbu, wprowadzając własną jednostkę monetarną, z liczącym się pieniądzem w ówczesnej Europie.
Kazimierz Wielki często bywał w Kowalu, miejscu urodzenia. Odbudował i wzmocnił zamek obronny. Nadał Kowalowi prawa miejskie magdeburskie, lokując miasto na 52 łanach. Mieszczanie otrzymali od króla duże obszary leśne, które do dzisiaj są w posiadaniu mieszkańców Kowala w ramach Wspólnoty Leśnej. Prawdopodobna jest fundacja królewska obecnego kościoła parafialnego (prezbiterium).
W 1910 r. z okazji 600-lecia urodzin ufundowano w kościele parafialnym w Kowalu popiersie króla z bocznymi tablicami, wykonane przez włocławskiego artystę rzeźbiarza Franciszka Gontarskiego. Na tablicy po lewej stronie popiersia widniej napis: „Kazimierzowi III Królowi Polskiemu dla sławnych dzieł Wielkim dla miłości ludu Królowi Chłopków nazwanemu, w sześćsetną rocznicę urodzin w Kowalu, w świetnej przeszłości otuchę na przyszłość biorący. Parafianie kowalscy. 1310 –30 kwietnia 1910 r. Na prawej: Polskę zastał drewnianą, murowaną zostawił, świątynie i klasztory ku czci Bożej wznosił, Statutem Wiślickim prawo polskie ugruntował, Akademię Krakowską ku chwale narodu założył, Ruś Czerwoną do Polski przyłączył, wiarę katolicką na Rusi utwierdzał”. Umieszczenie popiersia Kazimierza Wielkiego w kościele w Kowalu wywołało duże poruszenie w Warszawie i Petersburgu. Przeprowadzone przez władze carskie wnikliwe śledztwo, doprowadziło o zastrzeżeń dotyczących treści napisów na bocznych tablicach. Chodziło o zwroty, „(…) w świetlanej przeszłości otuchę na przyszłość biorący” oraz zdanie dotyczące przyłączenia Rusi Czerwonej do Polski i utwierdzanie tam wiary katolickiej. Wobec takich faktów konsystorz diecezjalny we Włocławku otrzymał pismo z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Petersburgu o treści: „Gen. gubernator warszawski (Georgij Skałon) doniósł, iż 17 (30) kwietnia r.b. proboszcz kościoła w osadzie Kowal w pow. włocławskim, gub. warszawskiej, ks. Ignacy Zbirochowicz poświęcił wystawiony w oznaczonym kościele pomnik króla polskiego Kazimierza W., przyczem na znajdujących się w obydwu stron biustu królewskiego tablicach marmurowych są napisy treści politycznie tendencyjnej, mające na celu podsycanie w parafianach dążeń separatystycznych ideałów polskich”. W piśmie żądano natychmiastowego usunięcia tablic pod karą pozbawienia ks. Ignacego Zbirochowicza stanowiska proboszcza. Tablice zostały usunięte. Powróciły ponownie w 1915 r. po opuszczeniu ziem polskich przez wojsko rosyjskie.
Związki Kazimierza Wielkiego z oświatą bydgoską zostały szczególnie podkreślone w procesie nadawania Wyższej Szkole Pedagogicznej w tym mieście imienia. Zmiana nazwy uczelni na Akademię Bydgoską im. Kazimierza Wielkiego nastąpiła na mocy ustawy z dnia 7 VI 2000 r. o nadaniu Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy nazwy Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego (Dz. U. Nr 60, poz. 695). Natomiast Uniwersytet Kazimierza Wielkiego został utworzony na podstawie ustawy z dnia 21 IV 2005 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (Dz. U. Nr 90, poz. 755).
Kazimierz III Wielki zmarł 5 XI 1370 r. na zamku wawelskim i został pochowany w katedrze krakowskiej. Tam też pomiędzy filarami nawy głównej, po obu jej stronach, znajdują się sarkofagi największych spośród Królów Polski: Władysława Jagiełły, Kazimierza Wielkiego, a po przeciwnej stronie – Władysława Łokietka i Władysława Warneńczyka.
Młody przyszły król Polski, w wieku dwunastu lat, został narzeczonym Judyty, córki króla Czech – Jana Luksemburskiego. Miało to służyć złagodzeniu napiętych stosunków polsko-czeskich. Jednak po paru miesiącach w 1332 r. narzeczeństwo zostało zerwane.
Po zawarciu przymierza Polski z Litwą nastąpiło jego przypieczętowanie ślubem 16 X 1325 r. Kazimierza z Aldoną, córką Giedymina Wielkiego – Księcia Litewskiego. Z ich związku urodziły się dwie córki: Elżbieta i Kunegunda.
Mimo kilkakrotnych późniejszych ożenków (z Adelajdą, ks. heską i Jadwigą ks. głogowską) Kazimierz Wielki nie doczekał się męskiego dziedzica. Spadkobiercą tronu był zgodnie z układem w 1339 r. Ludwik Węgierski. Król jednak przysposabiał do tronu swego wnuka – Kaźka Szczecińskiego, księcia słupskiego, syna Bogusława V i Elżbiety. Wychowywał go na swym dworze i w 1369 r. adaptował go, nadając mu ziemię sieradzką i łęczycką.
W 2006 r. ukazała się publikacja pod red. Zdzisława J. Zasady i Bogdana Ziółkowskiego pt.: Kazimierz Wielki oraz niepospolici w Kowala i okolic poświęcona kowalskiemu rodakowi oraz osobom związanych z ziemią kowalską.